Da chiad bIiadhna an deidh sin, thug Lachlainn Mor MacMhuirich "Brosnachadh-catha" do Chlann Domhnaill mus do ghabh iad chun an fhaich air latha Cath Gairbheach, ann a 1411. Tri ciad bliadhna eile, b'e Domhnall, mac Lachlainn, mhic Neill Mhor MhicMuirich, am bard mu dheireadh a fhuair oileanachadh ann an Sgoil na Bardachd. Agus bha clann MhicMhuirich fhathast ri bardachd trath anns an 20mh linn, ged nach b'ann ann an Ile, Uibhist, no Dun Thuilm, ach air taobh Loch Bhlackett, ann an Ceap Breatainn, an Alba Nuadh. 1

Ged nach eil dain Lachlainn agus Iain MacMhuirich cho cruaidh-ealanta ri bardachd nan sar-bhard o shean, chan eil a choltas orra gu bheil na baird seo druidhte an an cianalas airson na seann duthcha: tha gu leor dhe am muinntir fhein fhathast mun cuairt orra, 's docha, agus tha e iomchaidh dhaibh a bhi mach air na tha a tachairt mun cuairt orra, mar a chithear ann an Oran na Meinn' Chopair aig Lachlainn. Chan eil moran Ghaidheil ann, aig a bheil uidh ann an orain, taobh seach taobh dhen chuan mhor, nach bi eolach air Oran a Bhata, a tha toiseachadh leis na faclan "Fo ghruaimean tha mis' an diugh..." Cha robh sgial nas mo air cianalas airson na Seann Duthcha ann am briathran Iain, nuair a sheinn esan "'S e sgireachd Loch Bhlackett / is tlachdmhoir fo'n ghrein." Ma ghluais a chanan, bha an gradh-duthcha comasach air gluasad cuideachd, agus air friamhaichean ura chur san tir eile.

A dh'aindeoin fuadaichean, cogaidhean, is gach sgrios eile thainig air na Gaidheil anns an 19mh linn, cha do sguir baird nan oran, chun an latha 'n diugh, a bhi deanamh no a seinn an cuid dain. Ach, bha gluasadan eile cuideachd a toirt buaidh air saoghal na Gaidhlig. Ged nach tug Achd Foghlum na h-Albainn ann an 1872 aite idir dhan a Ghaidhlig, dhearbh i gum faigheadh a h-uile h-eanchainn og ans an duthaich, Gall agus Gaidheal, bochd no beairteach, foghlum gu ire air choireiginn. Aona bhuaidh chudromach a bh'aige seo, b'e gun d'fhuair iomadh Gaidheal og cothrom, nach robh aig an sinnsirean, air foghlam faighinn, a thug iad chun an ire is airde. B'ann na b'fhaide air adhart anns an linn a nochdadh torradh an leasachaidh seo gu follaiseach, nuair a thug grantaichean cothrom do dh'oganach sam bith, aig an robh na ceumanan-sgoile iomchaidh, a dhol suas gu oilthigh no colaisde an roghainn.

Mar a chaidh an linn air adhart, thigeadh barrachd is barrachd luchd-sgriobhaidh gu barr aig an robh ceum oilthigh no colaisde. Ged nach robh lethid de cheum aig, mar eisimpleir Alasdair MacGilleMhicheil, a chruinnich is, bho am gu am, a leasaich, a bhardachd a dh'fhoillsich e ann an Carmina Gadelica, bha Domhnall MacIomhair, a thug An Ataireachd Ard dhuinn, na mhaighstir-sgoile, mar a bha athar. Bha an t-Urramach Coinneach MacLeoid cuideachd na mhac maighstir-sgoile, agus chaidh e fhein a dh'Oilthigh Ghlaschu, ged nach do leig a shlainte leis ceum a ghabhail: b'annanns an Eaglais a fhuair e a chiad cosnadh, mar cheistear. B'ann sa chleir a chuir Niall Ros a bheatha seachad cuideachd, an deidh ceum a ghabhail aig Oilthigh Dhun Eideann. (Air an laimh eile, b'ann direach a dh'obair, aig foillsichear ann an Glaschu a chaidh a choimh-aoiseach is a cho-Sgiathanach, Aonghas Robasdan, nuair a dh'fhag e sgoil. Lean Seumas MacThomais (athair Ruairidh) Domhnall MacIomhair mar cheann-sgoile ann am Pabal an Rudha, far an robh Murchadh Moireach (MA as Obardheathain) na fhear-teagaisg airson greiseag, air a rathad gu bhi na HMI airson Siorrachd Rois is Chrombaidh. Fhuair an Uibhisteach Uisdean Laing foghlum ann an OIlthigh Ghlaschu, agus cosnadh mar mhaighstir sgoile ann an Astrailia as an do chuir e iomadh dan is sgialachd ghoirid anall dhan iris Gairm.

Gu ire bheag no mhor, tha buaidh an fhoghluim ri mhothachadh ann an sgriobhaidhean nam bard seo, gu h-araid ann an Domhnall Rothach, ceumnaiche eile, a chaidh a mharbhadh gle og anns a Chogadh Mhor. Bha saorsa rannaidheachd ur a bha nochdadh ann am bardachd Beurla a latha fhein ri fhaicinn anns a bheagan a dh'fhag esan, ach ma bha bard Sasunnach araid a suaineadh tromh na Gaidheil eile, 's docha gum b'e Tennyson nan sealladh mor, ged a bha na h-amasan mora bh'aig cuid dhiubh, airson eachdraidh a Ghaidheil a chur an ceill, gan cur fo sgaile Sheumais Mhic a Phearsoin, a chuir a dhreach fhein air saothair Oisein. Agus fhathast, sheas an t-seann nos, mar phriomh sgriob dha na baird a fhuair foghlum is dhan fheadhainn nach d'fhuair, is iad a deiligeadh ri saoghal a bha ag atharrachadh gu buileach is gu grad, mu choinneamh an suilean.

Ri tide, cuideachd, thigeadh caochladh sheorsaichean bardachd eile gu barr, agus rosg is drama ann an nosan ura, a ghabh buaidh, no fiu's cruth, bho iomadh cearn dhen t-saoghal. Bi e iomchaidh beachdachadh air mar a thainig na raointean litreachais a tha comharrachadh saoghal Gaidhlig na 20mh linn gu bith.

Ged is docha gur e bardachd a chumas lamh an uachdair, bho cheann gu ceann dhen linn, tha fhios againn gu bheil nobhalan is sgialachdan goirid ann an clo, agus deilbh chluich air an claradh, air an fiolmadh no air an craoladh, a tha dearbhadh gu bheil talant aig Gaidheil anns na raointean sin cuideachd, a dh'aindeoin 's nach robh moran luaidh orra aig toiseach na linne.

Tha ceistean ri'n cur, lethid; an robh aistearan na 19mh linn, no an fheadhain a bha am barr a ghnothaich tromh'n chiad leth dhe linn seo ('s a mhor chuid dhiubh crabhaidh) nam bun-steidh, ann an doigh sam bith, dha na sgriobhadairean a lean? An robh na sgriobhadairean a thoisich air deilbh-chluich a sgriobhadh an toiseach mothachail air nadur dramadach nan seann sgial Gaidhlig, no am b'e na sgeidsichean a chithear ann an tallaichean ciuil nam baile mor bu mhodha a bhrosnaich iad? Co as a dh'eirich a bhardachd ur fhein?

Ged a tha iomadh ceangal eadar gach raon air am bithear a toirt suil, freagraidh e dha'r ceann-uidhe gu bheil a chuspair seo air a roinn, is air a sgrudadh anns na raointean araid a leanas: (1) Bardachd (agus Orain); (2) Rosg (eadar aistidh agus nobhal); (3) Drama (a gabhail astaigh sgeulachdan aithris).